Ηλεκτρονική Υπηρεσία Υποστήριξης μελών & φίλων

1. Ιστορική πορεία

Πριν από 200 χρόνια που έγινε η Επανάσταση του 1821, στόχος ήταν να μεγαλώσει όχι μόνο η έκταση του νέου κράτους με την απελευθέρωση της ιστορικής ελληνικής επικράτειας, αλλά και ο πληθυσμός του που θα ζούσε πλέον ελεύθερα και καλύτερα από το καθεστώς της οθωμανικής δουλείας. Για τον λόγο αυτό άλλωστε η άνοδος του πληθυσμού ήταν διαρκής και εντονότερη από τις κατά καιρούς εδαφικές επεκτάσεις που λάβαιναν χώρα έπειτα από πολεμικές νίκες ή παραχωρήσεις.

Η τελευταία άνοδος (1995-2009) και πτώση (2010-σήμερα) του πληθυσμού. Πηγή: Ameco, Eurostat.

Ακόμα πιο εντυπωσιακή ήταν η μεταπολεμική εξέλιξη. Παρά τις καταστροφές της Κατοχής, την αλληλοσφαγή του Εμφυλίου και την αθρόα μετανάστευση του αγροτικού στοιχείου προς την Βόρεια Ευρώπη και τις ΗΠΑ, ο πληθυσμός της Ελλάδας μεταξύ 1949-2009 αυξήθηκε κατά 53%. Μια αξιοπρόσεκτη αύξηση παρατηρείται τις δεκαετίες του 1990 και του 2000, όταν η οικονομία ενσωματώθηκε στο Ευρώ, η χώρα ισχυροποιήθηκε και προσέλκυσε αρκετούς οικονομικούς μετανάστες ιδιαίτερα από τις γειτονικές χώρες.

Μετά όμως μπήκε στην βαθιά κρίση του 2010 και η ύφεση προκάλεσε ξανά ένα κύμα μετανάστευσης προς το εξωτερικό. Όπως φαίνεται και στο σχετικό διάγραμμα, μεταξύ 2010 και 2019 ο πληθυσμός μειώθηκε κατά 400.000 άτομα. Αυτή την φορά όμως δεν ήταν οι ανειδίκευτοι αγροτικοί πληθυσμοί αλλά εξειδικευμένα στελέχη, η φυγή των οποίων φρέναρε την άνοδο της εθνικής παραγωγικότητας και ήταν ένας από τους λόγους που κατέρρευσε με τόσο πάταγο η ελληνική οικονομία στην διάρκεια των Μνημονίων.

Το κύμα φυγής που σημειώθηκε ήταν αριθμητικά το μεγαλύτερο, οικονομικά το επαχθέστερο και εθνικά το απειλητικότερο από όσες αιμορραγίες πληθυσμού είχαν συμβεί στην διάρκεια των 200 ετών ελεύθερου κράτους, με εξαίρεση τον Πόλεμο του 1940 και την Κατοχή. Μερικοί ισχυρίζονται ότι κάποιοι από αυτούς ήταν οικονομικοί μετανάστες και τώρα παλιννόστησαν στην πατρίδα τους. Και πάλι όμως το κόστος ήταν σημαντικό γιατί έτσι χάθηκε η ευκαιρία ενσωμάτωσης τους στην Ελλάδα όπου θα συνέχιζαν να προσφέρουν εργασία και εισφορές. Οι συνέπειες της φυγής μεγεθύνονται ακόμα περισσότερο όταν προβληθούν στο ευρύτερο δημογραφικό τοπίο της χώρας, το οποίο ανεξάρτητα από τις παραπάνω εξελίξεις βρισκόταν ήδη εδώ και τρείς δεκαετίες σε μία συστηματική παρακμή. 

2. Πώς το δημογραφικό μπλοκάρει τις στρατηγικές της χώρας

Όπως είναι γνωστό, οι τέσσερις κρίσιμες παράμετροι για την μακροπρόθεσμα βιώσιμη ανάπτυξη μιας χώρας είναι: ο πληθυσμός (δημογραφικό), η παραγωγικότητα, η καινοτομία και οι επενδύσεις. Χώρες που επιτυγχάνουν συνδυασμό παράλληλης αύξησης πληθυσμού και παραγωγικότητας, αποκτούν μια ιδιαίτερη δυναμική. Στην περίπτωση της Ελλάδας. 

Συνδυάζοντας τώρα το φαινόμενο της χρόνιας δημογραφικής παρακμής με την μεγάλη φυγή της προηγούμενης δεκαετίας, προκύπτει ένα ιδιαζόντως ζοφερό σενάριο για την εξέλιξη του πληθυσμού τα προσεχή χρόνια. Οι συνέπειες δεν θα περιοριστούν μόνο στις μονότονες στατιστικές των απογραφών, αλλά θα επηρρεάσουν άμεσα και σημαντικά όλα τα δύσκολα προβλήματα της χώρας: πρώτα από όλα φυσικά την οικονομία, αλλά επίσης την άμυνα, την γεωπολιτική της θέση, την εισροή μεταναστών, ακόμα και το πώς προσλαμβάνεται η χώρα στον εξωτερικό κόσμο ως συνδυασμός ισχύος και αξιών πολιτισμού. Ας τα δούμε λίγο πιο συγκεκριμένα:

Πρώτη και καθοριστική θα είναι η επίδραση στην οικονομική εξέλιξη, κυρίως στην σφαίρα της παραγωγής και μετά στις μακρο-οικονομικές διαστάσεις. Η μείωση του ενεργού πληθυσμού θα περιορίσει την εκμάθηση νέων τεχνολογιών και με τη σειρά του αυτό θα οδηγήσει σε υποστελέχωση την παραγωγή υψηλής προστιθέμενης αξίας. Σε μια περίοδο που όλη η Ευρώπη ανασυντάσσεται σε ένα νέο και απαιτητικό μοντέλο παραγωγής, στην Ελλάδα θα κυριαρχούν μικρές μονάδες χαμηλής τεχνολογίας και κυρίως στον τομέα των απλών υπηρεσιών. Αυτό είναι το χρόνιο μειονέκτημα της Ελλάδας να επιτύχει τις λεγόμενες «οικονομίες κλίμακας» που θα της έδιναν μια ισχυρή ώθηση στον διεθνή συναγωνισμό για την προσέλκυση μεγάλων ξένων επενδύσεων.

Η αδυναμία προσέλκυσης και βιωσιμότητας μονάδων υψηλής προστιθέμενης αξίας θα επηρεάσει άμεσα και αρνητικά όλο το σύμπλεγμα εισοδημάτων, συντάξεων και ασφαλιστικού συστήματος. Επειδή και τα εισοδήματα θα είναι χαμηλότερα αλλά και οι παραγωγικές ηλικίες που τα δημιουργούν θα συρρικνωθούν. Ταυτόχρονα, οι πιο ηλικιωμένοι λαμβάνουν συντάξεις κατά πολύ μεγαλύτερες από αυτές που σχεδιάζεται να δοθούν στους σημερινούς εργαζόμενους. Βραχυχρόνια, η μόνη διαφυγή είναι να αυξάνεται το δημόσιο χρέος για να πληρώνει τις μεγάλες συντάξεις αλλά για την Ελλάδα η υπερχρέωση έχει προ πολλού υπερβεί τα όρια ανοχής της Ευρωζώνης και τα περιθώρια είναι από ισχνά έως απλώς ανύπαρκτα.

Σημειωτέον, ότι από τον Β΄ Παγκόσμιο και μετά, συνέβαινε ακριβώς το αντίθετο καθώς κάθε γενεά προσδοκούσε να ζήσει καλύτερα από την προηγούμενη. Η μείωση του πληθυσμού επιφέρει μία ραγδαία ανατροπή αυτού του μοντέλου αλληλεγγύης γενεών, προκαλώντας εντάσεις και εχθρότητες που ως κοινωνία δεν έχουμε διαχειριστεί ξανά.

Η δημογραφική γήρανση θα πλήξει επίσης την γεωπολιτική ικανότητα της χώρας, γιατί με μειωμένο πληθυσμό στις δυναμικές ηλικίες θα καταφεύγει όλο και περισσότερο στην προμήθεια ακριβών οπλικών συστημάτων που κάθε φορά θα επιβαρύνουν την ήδη εξασθενημένη δυναμική της οικονομίας. Κάτι παρόμοιο δηλαδή με το σύνδρομο των κρατιδίων στον Αραβικό Κόλπο να αγοράζουν διαρκώς όπλα για να μην τους καθυποτάξει το Ιράν. Η διαφορά είναι όμως ότι εμείς χωρίς τα πετρέλαια θα χρεωνόμαστε όλο και περισσότερο, επιτείνοντας το αδιέξοδο του ασφαλιστικού συστήματος και του χρέους που είδαμε παραπάνω.

Παρά τους ορατούς και μεγάλους κινδύνους για την εξέλιξη της χώρας, υπάρχουν αρκετοί που θεωρούν ότι το μοντέλο δημογραφικής γήρανσης είναι οικονομικά βιώσιμο με ένα τρόπο που στην πραγματικότητα το οξύνει. Η υπόθεση είναι ότι η Ελλάδα με την ηλιοφάνεια που έχει θα προσελκύει και άλλους ηλικιωμένους από την Βόρεια Ευρώπη που θα προστίθενται στις δικές μας ομάδες συνταξιούχων, διαμορφώνοντας έτσι την αποκαλούμενη “ασημένια οικονομία” (silver economy) από το χρώμα των κροτάφων που θα κυριαρχούν στον πληθυσμό. Προβλέπεται ότι αυτό θα οδηγήσει σε μια ισχυρή ζήτηση υπηρεσιών διαμονής και προϊόντων διαβίωσης, από κατοικίες και σπορ έως τοπικές κουζίνες και περίθαλψη που θα επαρκούν για να κρατούν την οικονομία σε υψηλά επίπεδα δραστηριότητας και απασχόλησης.

Το μοντέλο αυτό μπορεί όντως να αναπτυχθεί στην Ελλάδα, σε καμμία περίπτωση όμως δεν αποτελεί υποκατάστατο μιας εύρωστης οικονομίας ή ακόμα περισσότερο την εναλλακτική επιλογή μιας δυναμικής κοινωνίας. Ο λόγος είναι ότι η χώρα θα παραμείνει σε τεχνολογική υστέρηση αφού τα περισσότερα αγαθά δεν θα είναι διεθνώς εμπορεύσιμα, ενώ είναι πιθανό ένας σημαντικός αριθμός εργαζομένων να προέρχεται από μετανάστες αφού το εγχώριο δυναμικό δεν θα επαρκεί ή δεν θα επιλέγει αυτές τις εργασίες.

Με λίγα λόγια, η δημογραφική παρακμή αναπόφευκτα θα επιφέρει όλο και περισσότερες αρνητικές συνέπειες στην κοινωνική συνοχή, την εθνική ισχύ  και την παραγωγική ικανότητα της χώρας. Συμπυκνώνει και εκφράζει τις μείζονες δυσκολίες και τα επικείμενα αδιέξοδα, από την διαρκή κρίση στα ελληνοτουρκικά έως το συνταξιοδοτικό χάος. Και από το εκρηκτικό δημόσιο χρέος που πάλι συσσωρεύτηκε τα τελευταία χρόνια έως την επιρροή της χώρας στα ευρωπαϊκά και διεθνή θέματα, η οποία συχνά κλονίζεται παρά τις σημαντικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται για να ανατρέψουν την φθίνουσα φορά των πραγμάτων.

3. Διαθέσιμες επιλογές

Το δημογραφικό είναι λοιπόν μακράν το μείζον θέμα που έχουμε σήμερα να αντιμετωπίσουμε ως χώρα. Αν χειροτερεύσει, όλα θα πάνε χειρότερα. Αν βελτιωθεί σημαντικά, θα ανοίξουν παράθυρα ευκαιρίας σε πολλούς τομείς. Δυστυχώς όμως δεν επιδέχεται λύσεις που είναι ταυτόχρονα εύκολες και γρήγορες. Στην πραγματικότητα, μόνο δύο τρόποι υπάρχουν να το επηρρεάσουμε:

(α) Ο ένας τρόπος είναι με την συστηματική άνοδο της γονιμότητας του πληθυσμού, αν και τα εργαλεία πολιτικής που είναι διαθέσιμα δεν είναι πάντοτε αποτελεσματικά και παίρνει συνήθως μια γενεά για να ολοκληρωθούν.

(β) Ο δεύτερος τρόπος είναι με την άμεση μετανάστευση που αυξάνει τόσο τον πληθυσμό όσο και τον μέσο όρο της γονιμότητας. Το πρόβλημα σήμερα έχει γίνει πιο περίπλοκο με την έκρηξη του κύματος προσφύγων και θέλει ένα πολύ επιδέξιο μηχανισμό επιλογής και πλήρους ενσωμάτωσης για να μετριαστούν οι δυσκολίες προσαρμογής τους στην χώρα μας και να επιταχυνθεί η αποδοχή τους από την ελληνική κοινωνία.

Στην Ελλάδα πρέπει να συνδυαστούν και οι δύο προσεγγίσεις, με στόχο πρώτα να ανακοπεί η δημογραφική παρακμή και μετά να αρχίσει η λεγόμενη «δημογραφική αναστροφή», αν θέλουμε η χώρα να παραμείνει σε μια τροχιά ισχυροποίησης και προόδου και μετά τα 200 πρώτα χρόνια. Στην συνέχεια θα περιγράψουμε ποια υπήρξαν τα γεγονότα που οδήγησαν στην δημογραφική κατάρρευση τις προηγούμενες δεκαετίες και πώς οι συνέπειες τους μπορούν – έστω και εκ των υστέρων - να αντιμετωπιστούν.

5. Μια κοινωνία χωρίς νέους

Η ιστορική εξέλιξη της γονιμότητας στην Ελλάδα δείχνει ότι εδώ και τέσσερις δεκαετίες βρίσκεται πολύ χαμηλότερα από το κατώφλι αναπαραγωγής του πληθυσμού. Έτσι ο πληθυσμός διαχρονικά μειώνεται και σε απόλυτα μεγέθη αλλά και σε σύγκριση με άλλες χώρες που έχουν καλύτερη δυναμική.

Για παράδειγμα, το 2000 η Ελλάδα είχε το 2,52% του πληθυσμού της Ευρωπαϊκής Ένωσης των 27, ενώ σήμερα έχει το 2,37%. Αν και η πτώση φαίνεται μικρή, μπορεί να έχει σοβαρές μακροχρόνιες συνέπειες σε αποφάσεις κατανομής πόρων με βάση τον πληθυσμό. Πρόσφατα η Ελλάδα έλαβε 32 δισεκ. Ευρώ από το Ταμείο Ανάκαμψης. Όμως αν ίσχυε η αναλογία του 2000 θα μπορούσε να λάβει επιπλέον 2 δισεκ. Ευρώ, δηλαδή πάνω από 1% του ΑΕΠ.

Ακόμα δυσμενέστερη είναι η σύγκριση με κράτη που την απειλούν διαχρονικά, όπως φυσικά η Τουρκία. Την δεκαετία του  1960, οι γείτονες ήταν τρεισήμισι φορές περισσότεροι από μας ενώ σήμερα είναι οκταπλάσιοι και καθένας μπορεί να βγάλει μερικά συμπεράσματα για τις πιθανές επιπτώσεις στην διαχρονική αντιπαράθεση των δύο χωρών.

Η δημογραφική παρακμή προκαλεί όμως και εσωτερική ανασύνθεση του πληθυσμού εις βάρος των νεότερων ηλικιών που καλούνται να συνεισφέρουν με όλο και μεγαλύτερο κόστος προκειμένου να χρηματοδοτήσουν τις μεγαλύτερες ηλικίες. Χωρίς να υπεισέλθουμε σε περίπλοκους υπολογισμούς, μπορεί κανείς εύκολα να δει πως οι αυριανοί εργαζόμενοι θα είναι ένα κλάσμα των αυριανών συνταξιούχων, ενώ θα έπρεπε να είναι σαφώς περισσότεροι.

Η επιβάρυνση του ασφαλιστικού συστήματος

Ο αναδιανεμητικός χαρακτήρας του ασφαλιστικού συστήματος, επιβάλει την δραστική αντιμετώπιση του δημογραφικού ζητήματος και το συνδέει με την εξέλιξη των συντάξεων αλλά και με τα όρια του χρόνου εργασίας. Με την πρόοδο στην μακροζωία, ο βίος επιμηκύνεται και σταθεροποιείται η αναλογία απασχόλησης προς την διάρκεια ζωής.

Υπάρχει όμως και μια άλλη ανισορροπία στην σύνθεση του πληθυσμού που αφορά τον άνω δείκτη. Μετά το 1990 βλέπουμε μία διαρκή σταθερή άνοδο, η οποία οφείλεται στην όλο και μεγαλύτερη διάρκεια ζωής που καταγράφεται στην χώρα μας ως αποτέλεσμα των καλύτερων υπηρεσιών υγείας που προσφέρονται.

Μετά το 2009 ο δείκτης εξάρτησης γίνεται ακόμα εντονότερος, αυτή την φορά  όμως λόγω της φυγής των 400.000 που επιφέρει άμεση μείωση στον συνολικό ενεργό πληθυσμό της χώρας. Έτσι οι ηλικιωμένοι άνω των 65 ετών από το 20% του ενεργού πληθυσμού που ήταν την δεκαετία του 1980, είναι πλέον στο 35% δυσκολεύοντας το σημερινό ασφαλιστικό σύστημα.

Τις συνέπειες αυτής της όξυνσης τις ζούμε ήδη: οι σημερινοί εργαζόμενοι υπόκεινται σε μεγάλη αφαίμαξη για να πληρώνουν τις συντάξεις των μεγαλύτερων.  Δυστυχώς το ίδιο θα επαναληφθεί και με τις δικές τους συντάξεις, τροφοδοτώντας έτσι ένα διαρκή κύκλο φθοράς και αντιπαράθεσης μεταξύ γενεών, αν δεν αντιστραφούν οι δημογραφικοί συσχετισμοί.

Η γήρανση της κοινωνίας

Η συγκέντρωση όλο και μεγαλύτερων τμημάτων του πληθυσμού σε μεγαλύτερες ηλικίες θα έχει και άλλες συνέπειες που θα είναι δύσκολα διαχειρίσιμες, καθώς οι πιο ηλικιωμένοι είναι συνήθως και πιο διστακτικοί να αλλάξουν τον τρόπο ζωής τους ή να χρησιμοποιήσουν τις νέες δυνατότητες της τεχνολογίας. Οι εμπειρίες της πρόσφατης πανδημίας είναι ένα δραματικό παράδειγμα της καταπόνησης που μπορεί να επέλθει στο σύστημα υγείας της χώρας, αν ο εκτεταμένος πληθυσμός μεγάλης ηλικίας αρνείται να συμμορφωθεί με τις επιταγές της επιστήμης και τα υγειονομικά πρωτόκολλα.

Βεβαίως, η ελληνική κοινωνία πρέπει να είναι περήφανη που πέτυχε να διασφαλίσει μεγαλύτερο και καλύτερο βίο για την πλειοψηφία των απομάχων. Για να συνεχίσει όμως αυτή η διαδικασία βελτίωσης πρέπει η κοινωνία γρήγορα να γεμίσει νέους και παιδιά.